TERRA INCOGNITA

Is de documentairefilm één van de laatste terra incognita? De wereld lijkt steeds meer op een dorp, maar in het filmlandschap wordt documentaire vaak als de vreemde eend in de bijt gezien, zeker als het om documentaire met een geheel eigen filmtaal gaat. Te vreemd om in het commerciële cinemacircuit aan bod te komen, te vreemd ook om aanspraak te maken op fatsoenlijke televisieuitzenduren. Nova wijdt de maand juli aan deze vreemde maar kostbare eendjes, gaande van filmgedichten tot experimentele uitersten.

De zomer is weer in het land met vakantieavonturen en spleen in zijn kielzog. Zelfs Nova is daar niet ongevoelig voor! De rode draad in het programma is die van "reizen". Vaak inwijdingsreizen die leiden tot ontmoetingen met het onbekende, de andere en "vreemde" culturen. Nieuwsgierigheid is de motivatie. Om het bevreemdende van deze vaak ingrijpende ontmoetingen zo treffend mogelijk te tonen, wendt de filmmaker-reiziger een nieuwsoortige taal aan. Het lijkt wel dat deze taal het enige doeltreffende middel is om deze unieke ontmoetingen te uiten op een wijze die voor iedereen begrijpelijk is, hoe contradictorisch dit ook klinkt.
Wat blijft er over van een documentaire die zich afwendt van klassieke getuigenissen, onderzoeken en naturalisme? Naar welke onbekende horizonten drijven deze creatieve matrozen af? Is er misschien nog meer verbeelding te vinden achter die zichtbare horizon? Kortom, hoe documentair is de documentaire film? Dit zijn enkele vragen die ons leidden doorheen de voorbereidingen van dit programma. Als de roepstem van het avontuur je lokt, vergezel ons dan op expeditie naar terra incognita!

Ergens in het evenaarswoud, ten oosten van Kameroen, leeft een gemeenschap van Pygmeeën. Geen spoor van de westerse beschaving. Het leven is er traditioneel gebleven: de Baka’s bouwen takkenhutten, jagen met vergiftigde pijlen, zingen polyfonische gezangen, en de ouden vertellen de kinderen legendarische verhalen, die de kinderen in koor herhalen. "Baka" is zowat het archetype van een volk in harmonie met de natuur. De film toont een onbezoedeld, oorspronkelijk Afrika, in schril contrast met de beelden die je als televisiekijker in het journaal ziet.
Met "Baka" vermeed Thierry Knauff zorgvuldig één van de valkuilen van de documentaire: de drang om uit te leggen. Vanaf het begin aanvaardt hij het mysterie van een cultuur die voor hem voor eens en voor altijd vreemd zal blijven. De dialogen blijven onvertaaldŠ maar we horen des te beter de melodie van de woorden. De rituelen worden niet becommentarieerdŠ maar we krijgen langzaam zicht op de contouren van een onzichtbare wereld. Beeld en klank werden met minutieuze zorg bewerkt, om de "schoonheid" van de Baka-cultuur volledig tot haar recht te laten komen. Via die schoonheid nodigt de regisseur ons uit om ons open te stellen voor de waarden die hem tot kineast maakten.

Doulaye Danioko was de vriend van zijn vader. Henri-François was toen maar een ukkie van 5 jaar, gefascineerd door diens verhalen over de leeuwenjacht. Op een dag vertrok Doulaye en liet niets meer van zich horen. Vele jaren later onderneemt de kineast een lange reis om hem terug te vinden. Hij vertrekt in Bamako met slechts een handvol informatie. Een ongelooflijke zoektocht doorheen heel Mali begint.
De film maakt twee tegengestelde bewegingen: één gaat over het verlies van vriendschap, een andere over de hoop op weerzien.
De film drukt die gespletenheid zelf uit: super 8- naast videobeelden, direct geluid naast buitenbeeldse stem. Tijdens de reis doorheen ruimte en tijd maakt de kineast ons zijn persoonlijke bedenkingen kenbaar.
Zoals bij “Sur la plage de Belfast”, zijn vorige film, is de zoektocht van de regisseur maar een voorwendsel om zich in de wereld te werpen, om de grenzen tussen mensen kapot te maken, om de ander tegemoet te treden. Filmer en film vormen samen een nieuwe werkelijkheid, waarin individuele menselijkheid en collectief elkaar bevruchten. De films van Henri-François Imbert zijn kleine ogenblikken van genade, die ons de wereld anders doen zien.

Het dagboek van een jonge vrouw die naar Conakry vertrekt om een kinderdroom te realiseren. Ze vertelt over haar aankomst, de eerste ontmoetingen, wandelingen langs de branding, haar favoriete bars.... Het verhaal van de kleine dingen uit het dagelijkse leven die ze vanop afstand bekijkt: het postkantoor dat open en toch toe is, de boy die met het boodschappengeld kleren gaat kopen, het meisje dat naar de oceaan ruikt...
Vanaf de eerste beelden slaat de nostalgie en de charme van vakantiefilms toe: strand en golven, kitschpostzegels, verzadigde kleuren. De klankband is bijzonder zuiver, ze werd er pas in de studio aan toegevoegd.
Tenslotte is er het commentaar, verassend abrupt maar toch vol van de tederheid van de cineast voor haar omgeving.
Franssou Prenant is ook monteuse voor Raymond Depardon, Romain Goupil, of ook Jacques Kébadian. Haar tweede langspeelfilm "Paris, mon petit corps est bien las de ce grand monde" is in de Nova voorgesteld in september 2000. 

Malgorzata wordt rechtstreeks van de universiteitsbanken naar Siberië gestuurd om er Pools te gaan onderwijzen in een plaatselijke school. Zijn vriend Wojciech, die zichzelf bijna cameraman mag noemen, vergezelt hem met een kleine 16mm-camera. Ter plaatse vallen ze van de ene verbazing in de andere. Niets is voorzien: géén leerlingen, géén salaris. De ex-Sovjet-Unie is op dat ogenblik in verregaande staat van ontbinding. Maar hun pad kruist dat van een Poolse priester, die hen inwijdt in het gemeenschapsleven. In een klimaat van materiële ontbering leren ze echte waarden kennen. "De Siberische les" is het relaas van een inwijdingsreis, een levensles die hen voor altijd zal tekenen.
De film werd gedraaid met een eenvoudige Bolex-camera, die je moet opwinden met een veer. Er komt bijna geen synchroon geluid in voor. Maar de kineast weet met deze technische beperking zijn voordeel te doen, en geeft beeld en klank een zeldzame intensiteit mee. Zonder geluidsballast krijgen de beelden de expressieve kracht terug van de stille film. De geluidsband werd in elkaar gebokst in de studio: pianomuziek én de buitenbeeldse stem van Malgorzata, die zijn gedachten en emoties toevertrouwt aan een intiem dagboek. In 1999 kreeg Wojciech Staron voor deze film, zijn eersteling, de Grand Prix du Cinéma Réel.

We plaatsen dit filmgedicht van Humbert en Penzel (met muziek van Fred Frith) opnieuw op het programma, na een eerste vertoning op het Berberfeest van december. "Middle of the moment" is een tocht in het gezelschap van XXXX nomaden, artiesten van het circus O en de dichter-vagebond Robert Lax. Hun leven zonder binding en zonder oppervlakkige schijn maakt van hen mensen die sterk op zichzelf zijn gericht. Deze terugkeer naar de essentie maakt hen ook gevoeliger voor het geruis van de wereld. Om deze band met zichzelf en met de wereld -deze kortstondige schoonheid van het Moment- te vertalen, hebben de makers een film gemaakt met een zeldzame poëtische zeggingskracht. "Wij hebben niet alleen getracht de traditionele en nieuwe vormen van het nomadenleven te begrijpen. Het was ook een zoektocht naar de poëtische vocabulaire van de cinema, met alle improvisatiemogelijkheden die voor handen zijn: een proces van inspiratie, de zoektocht naar een leven waar ontdekkingen mogelijk blijven. Dat is wat cinema ook zou moeten zijn." Humbert en Penzel, geciteerd door Mathieu Delvaux in zijn verhandeling "CineNomad, op zoek naar de time-out".

Een maanovergoten oever, een nevelig eiland, een geruststellend halfduister, een spookachtig personage... en de stem van Sokoerov die mompelt: "Ben ik in het paradijs?". Met een handvol shots voert de film van Sokoerov ons naar een bovennatuurlijke wereld, en brengt ons in contact met het metafysische.
"Oriental Elegy" is het eerste hoofdstuk in een trilogie over de oosterse cultuur. Met zijn film tracht Sokoerov de Japanse ziel te ontbloten. De mensen tot wie hij zich richt zijn eenvoudige zielen, maar ze beschikken over een grote spirituele rijkdom. Hij stelt hun naïeve en eeuwige vragen, bijvoorbeeld "Wat is geluk?" of "Waarom zijn gedichten droevig?". Tijdens zijn expeditie in het bovennatuurlijke voelt Sokoerov zich met deze mensen verbonden; hij droomt er zelfs van niet meer naar huis terug te keren. Met de hulp van de Japanse openbare omroep werden de videobeelden bewerkt, waardoor ze bijna schilderen gingen lijken. Ook de zorg voor het natuurlijke geluid geeft de film een bijzonder cachet. De drie ontmoetingen waaruit de film bestaat, vernieuwen het genre van het interview, voor zover dat woord nog betekenis heeft in het metafysische universum van Sokoerov. In 1996 bedacht de internationale jury op het Filmfestival van Oberhausen "Oriental Elegy" met de Eerste Prijs.

Journal Africain
Yervant Gianikian & Angela Ricci Lucci (It), 1994, Beta SP, 8’

Twee meesters van het found-footage hebben de beelen van een Franse reiziger uit de jaren dertig opgegraven. Door een behandeling van beeld en klank toont de film waar de cameraman nooit aan dacht: het koloniale perspectief.

De nieuwe film van Nicolas Rey is een visuele reis naar een land dat niet meer bestaat, gefilmd in vergane, oud Russische super 8 pellicule. De kleuren zijn verbleekt en worden nu en dan vervangen door een zwart beeld bij gebrek aan een ander veelzeggender beeld en vergezeld van auditieve momentopnames van reizigers en achtergrondgeluiden opgenomen d.m.v. een eenvoudig dictafoon. Gaande van een visuele dagboek- naar documentairestijl, evolueert de reis en de film volgens een bepaald liedjesrefrein en de memoires van een grootvader in een komen en gaan, slapen en eten ritme eigen aan een land waar de tijd lijkt stil te staanŠ En toch zijn er specifieke momentopnames zoals de verkoop van Siberische treintiketten in een kafkaiaans treinkiosk, een verlaten draaimolen in Tsjernobyl, een modderige straat in een boevendorp, een verroeste olietanker op de Lena en een oude, versleten Lada die niettemin rijdtŠ
Nicolas Rey is niettemin Nicolas Rey en niet die andere bekende Amerikaanse naamgenoot en cineast (die Rey als pseudoniem gebruikte). En Nicolas Rey is ook niet de zoon van die andere experimentele Franse cineast Georges Rey. Hij is gewoon iemand die sinds 1993 volhardt in het creëren van films en het merendeel van zijn tijd doorbrengt in L’Abominable, een Parijse collectieve atelier voor het ontwikkelen van filmmateriaal, die hij mee oprichtte in 1995.
(Deze voorstelling van 3 uur is voorzien van 2 korte pauzes)

De Donau is hoofdrolspeler in deze reis-documentaire. Van bron tot monding in de Zwarte Zee neemt de cineast ons mee in een visuele en zinnelijke afvaart. Oost-Duitsland, Oostenrijk, Slovakije, steeds verder gaat de vlucht naar het oosten.
Vanaf de eerste beelden wiegt de film de toeschouwer zoals enkel een traag stromend beekje dat kan. Annick Leroy werpt zich op als gids van oevers en stroom, licht en schaduw, tijd en moment. Af en toe pauzeert de reiziger, toevallige ontmoetingen zorgen voor historische, filosofische of banale intermezzos, die subtiele oriëntatiebordjes zijn. Want nergens bevat de de film expliciete plaatsaanduidingen, daarom is het de maker niet te doen. De richting en de beweging van de Donau zijn de enige drijfveer voor de zwerftocht.
Gefilmd in een opmerkelijk zwart-wit, verliest de mooie blauwe Donau niets van z’n rijkdom. Annick Leroy profiteert voluit van haar fotografenervaring en combineert de kwaliteit van het gefilmde beeld met haar zin voor compositie.