Waanzin

Triptyques "Erreurs de Szondi", Esther Babun
Een reeks etsen op basis van foto’s van Szondi-testen en rechtbankarchieven. Hoe de personen eruit zien varieert volgens de gegraveerde interpretatie en de perceptie van de toeschouwer. Een uitnodiging om anders te kijken, zonder in de val van uniformisering, classificatie of uiterlijk te lopen.

Tisser des lignes d’erre, Rebecca Fruitman
Een tiental kinderen tussen 3 en 5 jaar leren anders kijken naar hun verplaatsingen. Wat zijn de grenzen van hun bewegingen ? We tonen de sporen van deze speurtocht.

Je suis une mésange, Sara Demeny & Agnes Bartók
Een hoofd op de vensterbank. Een ander dat verschrompelt. Een dakloze miljonair. Waar zou je liever je leven eindigen: op de gesloten afdeling van een psychiatrisch ziekenhuis of in de bloementuin van een rusthuis? Wie bepaalt wie gek is? Het dagelijks leven in een psychiatrisch ziekenhuis zoals gezien door een maatschappelijk werker. Illustraties van Sara Demény op teksten van Ágnes Bartók.

Om te proosten op de waanzin kan je in de Novarcade kennis maken met "The Binding of Isaac" van Edmund McMillen. Je speelt Isaac, een geslagen kind dat probeert te ontsnappen aan zijn moeder in de kelder van het huis, gevuld met bloed, kinderangsten, Freudiaanse symbolen en stront, met tranen als je enige wapen. Van McMillen zijn we het gewend dat hij het videogamegenre naar zijn hand zet met ongewone personages die onderdrukt worden. Hier creëert McMillen zijn versie van Zelda’s kerkers waar de bonusobjecten kattenkadavers zijn, pillen met willekeurige effecten, bijbelse verwijzingen: je missie is niet langer om de prinses te redden, maar om de confrontatie aan te gaan met een reeks trauma’s in de psyche van het personage.

"Heb je gedroomd? Waarover heb je gedroomd?" Al van bij het begin stelt de film vragen bij de mogelijkheid tot dromen van personen die in een neuropsychiatrische instelling midden in Siberië leven. De regisseur filmde er gedurende 6 jaar, wat eerst "Territory of Freedom" gaf in 2010 en daarna "We’ll Be Alright" ("Manuel de libération"). Alexander Kuznetsov levert een film met een sterk oog voor details, nauw betrokken bij het parcours van twee jonge vrouwen op zoek naar hun fundamentele rechten die door een diagnostische psychiatrie al van in hun kindertijd beknot werden, afgeblokt door de innig verstrengelde medische en juridische machinerie. Twee verhalen van levens die aan hun lot worden overgelaten, geconfronteerd met een koele, ondoorgrondelijke kafkaiaanse administratie, maar waar de innige banden, gefilmd met een ongelooflijke tact, het ultieme wapen vormen tegen de willekeur van hun bestaan.

Als we ons schamen voor wat we zijn, dan is het erg moeilijk om te herstellen", leert Ron Coleman ons, zijn mouw optrekkend om zijn “Psychotic and proud” te tonen die op z’n schouder prijkt. Hij hoort stemmen. Samen met zijn vrouw, Karen Taylor, brengt hij in hun woning in Schotland "stemmenhoorders" uit heel Europa bij elkaar. In groep proberen ze een manier te vinden om de ketens van de psychiatrie van zich af te schudden, om zich te verlossen van het etiket "schizofreen" dat hen marginaliseert. Met behulp van sculpturen, schrijfsessies en geluidsopnames trachten ze deze vijandige en bedreigende stemmen waarmee ze samenleven, uit hun hoofd te verdrijven.
Met "Arguments" brengt Olivier Zabat dit voor ons onzichtbaar, maar voor sommigen nochtans zeer werkelijke universum tot leven. Met heel wat nederigheid en gevoeligheid levert hij een geëngageerde documentaire die opgebouwd is als een mozaïek van portretten van mensen belaagd door stemmen waarmee ze proberen te onderhandelen. Een diepmenselijke film, waarin de groep en de creatie de bovenhand halen op angst.

"Het is altijd oorlog. Er is geen oorlog en vrede, er is enkel oorlog". "Tremor" vertelt over de ervaring van geweld, van macht, van weerstand en van oorlog. De oorlog die het vuur moet voeren onder de grond om vulkanen te doen smeulen. Onder de voet gelopen kaders die de toeschouwer ondersteboven halen en de wetten van de cinema en de zwaartekracht tarten. De landschappen waarvan de opgemaakte horizon doet denken aan de schittering der schoonheid die door heel de film loopt. De oorlog van muren en gesloten deuren tegen de vrijheid. Het geweld dat riemen en koorden uiten op vervreemde lichamen. De strijd tegen de macht. De weerstand van de poëzie tegen het geweld van het fascisme. De oorlog die het kapitalisme voert tegen het leven. Het geweld van woorden die stromen in de rivieren en dalen, in gasleidingen en buizen, die ontglipt uit de schoorstenen van de gaskamers. De sporen van het geweld, de overblijfselen van de oorlog. De oorlog die muzieknoten overlaat aan chaos om een melodie te vormen. De taal die weerstand biedt, en elk woord dat inslaat als een vuistslag.

Vertoning ingeleid en gevolgd door een gesprek met Annik Leroy.

De winter van 2012. De Iraanse psychoanalytica Mitra Kadivar, tegen haar wil geïnterneerd in het psychiatrisch ziekenhuis van Teheran, doet een oproep aan haar Franse collega Jacques-Alain Miller opdat hij zou tussenkomen voor haar vrijlating. Op basis van hun uitwisselingen schrijft hij een libretto waarna hij de repetities van de muzikanten filmt. Tezelfdertijd ontmoet hij geïnterneerde mensen in een psychiatrisch ziekenhuis in Frankrijk, waar hij stemmen en kreten opneemt van zij die, zoals Mitra, de gemeenschap van mensen verlaten hebben om zich onder te dompelen in eenzame opsluiting. Jorge León biedt hen met deze film de kans om hun eigen verhaal weer in eigen handen te nemen en mee te werken aan een veelvoudig creatieproces dat krachtig en onvatbaar is. Een artistiek gebaar dat in de eerste plaats aantoont dat de waanzin een politieke dimensie bevat.

Vertoning ingeleid en gevolgd door een gesprek met Jorge León.

De vreemde eend in de bijt, een film binnen een film. Kramer gebruikt zijn camera op de set van “Wundkanal” van Thomas Harlan (zoon van Veit Harlan, een propagandistisch regisseur die erg geapprecieerd werd in het Reich) die een echte oorlogscrimineel wilde engageren voor een rol van oude SS-er die zich een proces achter gesloten deuren moet verantwoorden voor zijn daden tijdens de naziperiode. De filmploeg van Thomas Harlan worstelt dus met deze tachtigjarige, dokter Alfred Filbert, die persoonlijk de leiding had en deelgenomen heeft aan meerdere massamoorden tegen de Joodse bevolking van Litouwen en Wit-Rusland. Hij werd gearresteerd in 1959 en daarna veroordeeld tot een gevangenisstraf voor de moord op 6800 mensen. Desalniettemin werd hij vrijgelaten om medische redenen in 1975. Met extreme verfijning werpt Kramer zich in de chaos die de aanwezigheid van deze man oproept, en waarvan Thomas Harlan het verhaal vertelt. Schokkend!

“Scissere” begint met een ritmische trance met stralen van vibrerend licht. Het oog ziet kleuren, vormen en weerspiegelingen op een wateroppervlak, ten midden van een hoop bladeren in een dichtbegroeid woud. Het eerste gezicht is dat van een jonge man tussen vier muren. De camera volgt hem als een schaduw door de gangen van een hospitaal. Op de drempel van de uitgang draait hij zich om en duiken we in zijn oog. De film is opgedragen aan Bruno Scissere, een jongeman die Peter Mettler ontmoette in een ontwenningscentrum. Buiten de muren van het psychiatrisch hospitaal lost het lichaam van de jongeman zich op in de chaos van de stad. Op zijn weg komen drie personen in zijn gezichtsveld, de camera versmelt met elk van hun blikken en buigt om in een hallucinant visioen. Zo volgen we de zwerftocht van deze wezens die elkaar kruisen zonder elkaar te ontmoeten in de marge van de wereld.

In “Our Lucky Hours” is elk woord en beeld gewogen om ons onder te dompelen in de geschiedenis tussen 1930 en 1970 en in het dagelijks leven van een ondertussen legendarisch geworden psychiatrische inrichting: het Hôpital de Saint-Alban-sur-Limagnole. Met veel poëzie en gevoeligheid gebruikt Martine Deyres archiefbeelden, aangevuld met getuigenissen van boeren die verzorger geworden zijn dankzij de opleiding van de revolutionaire psychiater Francesco de Tosquelles. Hun onomwonden woorden beschrijven de praktische realiteit van de bewoners van Saint-Alban. De persoonlijke verhalen van enkele artiesten die er verbleven (Forestier, Sirvins, Arneval) vermengen zich in de film. We komen ook Paul Eluard tegen, vluchteling in Saint-Alban tijdens de oorlog. En Jean Dubuffet die er enkele werken komt verzamelen en nog andere bekende namen. De film heeft de allure van een verhaal waarin thema’s als de weerstand tegen het nazisme, art brut, surrealisme, een nieuwe kijk op waanzin, socialisering door werk, de uitvinding van therapeutische clubs en de geboorte van institutionele psychotherapie worden aangekaart.

20/09 > Na de voorstelling volgt een gesprek met Martine Deyres.
25/10 > Na de voorstelling volgt een gesprek met Tatiana Veress, Marceline Chauveau en Alix Hubermont van het museum Art et Marges.

“Kwetsbaarheid is de basis van alle organisatie. Als er in een gemeenschap geen kwetsbaarheid is, is het een kamp…”. Het laatste interview van Jean Oury, de grondlegger van de La Borde kliniek in Frankrijk, één van de meeste revolutionaire plekken voor de behandeling van krankzinnigheid. “The underbrush of the senseless” geeft het woord aan een wijze meester. Een meester-psychiater met meer dan 65 jaar praktijkervaring met psychoten, maar zeker ook een psychiater die een subtiele en diepmenselijke aanpak van de waanzin heeft uitgewerkt, becommentarieerd en onderwezen. Jean Oury tekent de fundamentele lijnen uit van zijn denken en illustreert zijn verhaal met literaire referenties en anekdotes. Zijn stem is zacht, duidelijk, aangenaam om te horen, op enkele uitglijders als “je moet de boel niet belazeren!” na. Want achter zijn karakteristieke welwillendheid gaat een stevig engagement schuil tegen alles wat neigt naar opsluiting, wat van ons een “gevangen soldaatjes” maakt.

Deze film is vrij geïnspireerd op de romans van respectievelijk Edgar Allan Poe en Markies de Sade. Een barokke en grensoverschrijdende film over de kennismaking met de menselijke waanzin in de ogen van de naïeve Jean, die de absurde ambivalentie van de wereld ontdekt. Nachtmerries, hallucinaties, groteske personages en situaties, decadentie, zwarte humor, een enscenering van het schilderij "La liberté guidant le peuple" (Eugène Delacroix)… Alles wordt opgefleurd met stopmotion van restjes, het handelsmerk van onze Tsjechische meester van de animatiefilm. Voor Jan Svankmajer is het een horrorfilm die een ideologisch debat voorstelt over de manier waarop een psychiatrische instelling een middenweg zoekt tussen totale vrijheid en strikte opsluiting, waarbij hij de ergste aspecten van deze twee oplossingen als metafoor van onze levens ziet. Een surrealistische reis, satirisch, onvoorspelbaar, gek en in het hart van de waanzin. Deze film werd al in Nova vertoond in 2007, maar dat weerhoudt ons niet deze opnieuw te programmeren want volledig in lijn met ons thema.

In het psychiatrisch ziekenhuis van Thiaroye aan de rand van Dakar zijn de zieken aan het woord. Hun woorden weerspiegelen de moeite die ze hebben om de wereld te begrijpen. Ze confronteren ons, stellen onze zekerheden ter discussie. De mentale ziekte wordt bekeken in de context van de miserie van de post-koloniale maatschappij. De schrijver Khady Sylla vertelt over zijn ervaring met mentale problemen tijdens heel de film. In het voetspoor van dokter Henri Collomb, pionier in de verzoening van westerse en traditionele geneeskunde, gaan we op zoek naar een alternatieve geneeswijze, met scenes van trance en magische rites, wars van folklore.

Indonesië 1965. Generaal Soeharto gebruikt gangsters en paramilitaire organisaties om een miljoen van communisme betichte mensen te executeren. Vandaag maken deze mannen deel uit van een corrupt regime dat opposanten blijft vervolgen door elke vorm van politieke of syndicale organisatie in de dorpen te onderdrukken. Joshua Oppenheimer probeert getuigenissen van de slachtoffers van de massamoorden van 1965 te verzamelen, maar brutale interventies van de politie maken het project onmogelijk. Een overlever zegt hem vervolgens dat het filmen van de opschepperij van hun beulen de beste manier is om de wereld de ware aard van dit terreurregime te laten begrijpen. Gedurende 7 jaar filmt hij mannen in hun dagelijkse criminele leven en geeft hun de gelegenheid hun versie van de massamoorden te ensceneren. Uit hun met westerns en gangsterfilms doorweven fantasie borrelen groteske en adembenemende ondervragings- en executie scenes op. Een uitzonderlijke film die je niet onberoerd laat.

"Ik werkte voor de Europese Commissie, ik leidde een seminarie in Portugal, ik sliep 3 uur per etmaal. Op een ochtend, in plaats van naar mijn kantoor te gaan, kocht ik een bijl die ik naar de directrice van de afdeling bracht die me had aangeworven….". Kalm vertelt Bruno deze episode uit zijn leven, waar hij is uit gekomen. Niemand is helemaal beschut tegen een doorgang door de spiegel naar het terrein van de waanzin. De treffende en fascinerende getuigenissen in deze audiocreatie dompelen ons onder in een intense fictionele materie. De ziekte is niet allen lijden, maar biedt ook stof tot nadenken, werpt vragen op, creëert nieuwe dingen.

In Nova kennen we het experimentele filmwerk van Jen Debauche goed. Als uitzonderlijke cineaste en medeoprichtster van het artiestenfilmlabo LABO BxL, toont ze een nieuw facet van haar werk door zich met brio te werpen op de documentaire, zowel in haar benadering als in de keuze van haar gesprekspartners.

Luisteressessie ingeleid en gevolgd door een gesprek met Jan Debauche.

"Het humanisme zal triomferen! En de wereld zal een immens hospitaal worden vol patiënten en zeer menselijke verplegers." Wie spreekt woorden - een kluizenaar-monnik verloren in de hoogten of één van de vele projecties die Lenz materialiseeert door zijn gedachten? Lenz is onderzoeker in nucleaire fysica. Ten gevolge van de alarmerende diagnose van zijn "dosimeter" moet hij zich terugtrekken in de bergen. De té nabije natuur vindt in hem onrustwekkende echo’s en versterkt zijn latente waanzin, die van de helderziende wetenschapper. "Lenz" is een verfilming van de prachtige gelijknamige tekst van Georg Büchner die beschouwd wordt als de eerste nosografie van de schizofrenie. Elk beeld in de film biedt een esthetische verrassing. Szirtes herschept het mentale landschap van Lenz door zijn kennis van experiment op pellicule aan te wenden om zo nog sterker het transcendentale aspect van de omzwervingen van de gekke wetenschapper op te roepen. Een meesterwerk dat te weinig vertoond wordt, maar dat wij op 35 mm vertonen, in aanwezigheid van de regisseur.

Voorstelling ingeleid en gevolgd door een gesprek met Andras Szirtes

Jean-Marie Massou overleed op 28 mei 2020 op 70-jarige leeftijd. Hij kon lezen noch schrijven, en leefde alleen en afgezonderd midden in een woud in het Franse Lot. Hij was een levende legende onder de Art brut-kunstenaars (zo stond hij centraal in de film "Le plein pays", vertoond in Nova). Enkel met de hulp van zijn bovennatuurlijk krachtige armen groef hij gedurende meer dan dertig jaar gigantische spelonken en ondergrondse galerijen om te bouwen aan wat hij “de Tempel” noemde. Hij legde honderden profetische boodschappen en dromen vast op audiocassettes en maakte inkervingen in ontelbare stenen en rotsen rondom zijn huis. Dit noemde hij zijn "missie": de "universele missie" om de mensheid te waarschuwen voor de nakende ondergang van de aarde, en dat wie die achterblijft beschermd zal moeten worden...

Tijdens deze voorstelling belicht het collectief La Belle Brute (die Massou’s platen heeft uitgegeven) zijn werk aan de hand van visueel en auditief materiaal, dromen, boodschappen, films, foto’s. Ze vertellen ook meer over zijn passie voor film en het fictieproject dat met hem van start was gegaan… Na de voorstelling volgt een muzikale mix van La Belle Brute in de bar (onder voorbehoud).

Anne Charlotte Robertson (1949-2012) gebruikte haar camera als therapeutisch middel in de strijd tegen eenzaamheid en manische depressie. Haar opus "Five Year Diary" schetst, gespreid over zesendertig uur, een kroniek van haar dagelijks leven in Massachusetts van 1981 tot 1997. Ontworpen als een manier om de evolutie van haar zelfbeeld – en in het bijzonder van haar gewichtsschommelingen - te volgen en te meten, is dit filmdagboek een ambitieus epos in de eerste persoon geworden. Het bestaat uit drieëntachtig delen (één spoel per deel), die meestal gecentreerd zijn rond één grote of minder grote gebeurtenis in haar leven: een bezoek aan een verwant, een zenuwinzinking, de traumatische dood van een familielid... Ze laat de verschillende stemmenlagen overlappen met naderhand opgenomen commentaren over de diepe en onstabiele emoties die haar wereld bepalen, waardoor een vorm van vitale autotherapie ontstaat.Retour ligne automatique
Het Harvard Film Archive is verantwoordelijk voor de archivering van Robertsons werk. Een deel ervan is echter niet publiek tot 2022, zoals haar testament het wil.

“Kijk me niet in de ogen, want je raakt besmet door mijn blik.” Raimondakis, erudiet advocaat en woordvoerder van de melaatsen die al 50 jaar opgesloten zitten op het eiland Spinalongas, spreekt ons toe en hekelt de uitsluitingsmaatregelen die onze samenleving al eeuwenlang tegen melaatsen heeft genomen. Maar wie zijn nu de monsters? De zieken, de melaatsen, de misvormden? Of de samenleving van gezonde mensen die sociale segregatie instelt om zichzelf tegen de ziekte te beschermen? Terwijl het verhaal zich ontvouwt, staren de blinde ogen van Raimokandis ons aan en weerspiegelen het wangedrocht dat in elk van ons schuilt. Niemand komt ongedeerd uit de vertoning van "L’ordre", een radicale film die de toorn van de medische wereld over zich afriep en zelfs het voortbestaan van het Sandoz-filmarchief in het gedrang bracht. Deze film stelt de totalitaire gezondheid in vraag en is eigenaardig goed van toepassing op onze actualiteit.

Je krijgt niet elke dag de kans om schizo’s in het echt te zien! De theatergroep L’Appétit des Indigestes is samengesteld uit zorgverleners en patiënten, gevestigde en beginnende kunstenaars. Hun voorstelling, die vertrekt vanuit teksten geschreven tijdens schrijfateliers, trekt waanzin in twijfel, van de meest zichtbare tot de meest onzichtbare, die van de mannen en vrouwen van wie men zegt dat ze normaal zijn, die van wie men zegt dat ze gek zijn: de geaccepteerde waanzin van verliefdheid, de maatschappelijke waanzin van nut en winst, de waanzin van het ego, de waanzin van labels en categorieën.
Anosognosie is het onvermogen van een patiënt om haar of zijn ziekte te herkennen. Op het podium onthullen de acteurs hun kleine en grote waanzin terwijl in het publiek andere toeschouwers commentaar geven op de voorstelling. De vraag die op de achtergrond aanwezig blijft: wat hebben onze waanzin en onze anosognosie gemeen, wat maakt hen universeel en uiteindelijk diepmenselijk?

Tijdens zijn internering van 1900 tot 1930 begon de Zwitserse houthakker Adolf Wölfli (1864-1930) te tekenen. Na zijn dood liet hij in zijn kamer een kolossaal werk achter van 25.000 tekeningen, waarvan er 5.000 onleesbare muzieknoten bevatten. Gedurende 80 jaar zijn deze noten louter decoratief gebleven. Per toeval wist de Belgische violist en componist Baudouin de Jaer de code te ontcijferen en hem toe te passen op alle partituren van Wölfli. De muziek is geschreven op notenbalken van zes lijnen, wat op zich al eigenaardig is, en met twee passages op dezelfde notenbalk. Tijdens de tweede passage voegde Adolf Wölfli meer noten in, deze keer met het stokje naar beneden. Dit notitiesysteem stelde hem in staat veel ruimte te besparen, want zijn grootste zorg was dat het papier op zou raken. Adolf Wölfli wordt vandaag beschouwd als een belangrijke figuur in de Art brut. Tijdens dit concert vertolkt Baudouin de Jaer zijn muziek.